Het Leerorkest als maatschappelijk opvoedingsideaal, als bindende factor in lage inkomenswijken en als gouden voorbeeld. De – serieuze – loftuitingen waren niet van de lucht woensdag 22 november in het Concertgebouw in Amsterdam, waar het symposium van het Leerorkest plaatsvond. Wetenschappers en een enkele politicus bogen zich onder het motto ‘Samenspelen, samenleven’ over de sociaalpedagogische aanpak van leerorkesten in lage inkomenswijken.

Tekst: Wim Jansen
Foto: Anous Heil

De Kleine Zaal zat bomvol muziekmakers, muziekdocenten en beleidsmakers. De sfeer zat er goed in: in weerwil van de stevige inhoud viel er veel te lachen!

Opperste concentratie

Demissionair minister Franc Weerwind voor Rechtsbescherming zag het Leerorkest als een instrument tegen jeugdcriminaliteit. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid maakt de leerorkesten op de Caribische eilanden, Rotterdam Zuid en Heerlen Noord mede mogelijk. Afgelopen juni bezocht hij het Leerorkest in Sint Eustatius. Hij deelde daar instrumenten uit aan de kinderen en sprak met leerlingen en docenten. „Ik zag wat die tijd en toewijding betekent: opperste concentratie zodra de dirigent een teken geeft, vriendschappen voor het leven en de steun om juiste keuzes te maken”, vertelde Weerwind in het Concertgebouw.

Volgens de minister heeft het Leerorkest niet alleen grote impact op de ontwikkeling van deze kinderen, maar ook op hun omgeving. Ouders, verdere familieleden en vrienden plukken de vruchten van hun succes. Hij dankte speciaal Marco de Souza, oprichter en onvermoeibare motor achter het fenomeen Leerorkest. „Dankzij hem krijgen nu steeds meer kinderen en jongeren in kansarme posities – in Nederland en in Caraïbisch Nederland – de mogelijkheid om het muziekinstrument te vinden, dat hem of haar laat uitgroeien tot een zelfverzekerd en expressief individu, met een dieper begrip van zichzelf en zijn of haar omgeving.”

Veilige omgeving

Jacco Minnaard, hoofd educatie van het Leerorkest, benadrukte de sociaal educatieve aanpak. Marco de Souza zag in 2005 een mogelijkheid voorbijkomen en besloot: gewoon doen. Dat idee is uitgegroeid tot een groot project, in vooral lage inkomenswijken. Het Leerorkest heeft een maatschappelijk werker in dienst, die ook naar de thuissituatie van de jonge muziekmakers kijkt. Er is structureel contact met de ouders, kinderen krijgen eigen muzikale begeleiders. Wat het oplevert? Een veilige omgeving, eigenwaarde, trots. En gewoon genieten van muziek, natuurlijk. Minnaard had nog een grote wens: een wijkkoor, waarin ouders en kinderen samen zingen.

Positieve prikkel

Dat sloot goed aan bij de bevindingen van Geert-Jan Stams, hoogleraar forensische orthopedagogiek. Hij ziet het Leerorkest als maatschappelijk opvoedingsideaal. Luisteren naar elkaar kan volgens hem alleen als je ook kunt luisteren naar jezelf. Samen muziek maken helpt tegen stress. Ja, dat valt te meten: muziektherapie levert een afname van stress van 37 procent op. Een van zijn stellingen: „Muziek is een universele taal voor een diverse samenleving die gebaseerd is op harmonisch samenleven.”

Professor Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, kreeg de zaal enthousiast met zijn interactieve presentatie over de relatie tussen muziek en de hersenen. Samen muziek maken levert een belangrijke positieve prikkel in de hersenen op. „Hoe mooi is dat?! Nou?” Maar het is ook duidelijk dat armoede negatieve gevolgen heeft voor de ontwikkeling van de hersenen. Zijn conclusie: „Het Leerorkest is gewoon een van de allermooiste projecten die ik ken!”

Gouden voorbeeld

Niet alleen een muzikaal project, maar zeker ook een sociaal project, vond Marjolein Moorman, wethouder voor onderwijs, jeugdzorg en armoedebestrijding in Amsterdam. Zij wees op de snelle groei van het aantal deelnemers aan Leerorkesten en het Instrumentendepot. In haar gemeente gaat het om duizenden kinderen in tientallen leerorkesten. Ze komen in aanraking met cultuur en ze horen ergens bij. Het maakt kinderen gelukkiger. En sterker. Het leert ze omgaan met teleurstellingen. „Het Leerorkest is als een voetbalclub die altijd wint.”

Nog zo’n praktijkdeskundige: Ron Meyer, directeur Nationaal Programma Heerlen-Noord. Hij pakt sociale achterstanden aan in Heerlen, ‘met afstand de armste gemeente in Nederland’. Hij is trots op zijn stad, die nog 25 jaar nodig heeft om van de sluiting van de kolenmijnen te herstellen. En daarbij is hij blij met dit initiatief uit de Amsterdamse Bijlmer. „Het Leerorkest is nu het gouden voorbeeld voor hoe het kan – en hoe het moet.”

Marcel van Herpen, pedagoog en leraar met een bak aan ervaring, wist de zaal te inspireren met zijn pakkende verhaal over pedagogisch tact. ‘Weten wat je moet doen, als je niet weet wat je moet doen’ is zijn motto en hij ging met voorbeelden uit zijn eigen jeugd dieper in op de relatie tussen leerling en leraar. De zaal hing aan zijn lippen toen hij vertelde over ontmoetingen van oud-leerlingen bij ‘de reünie’ en welke impact je als leraar kan hebben.

Grootse muziek

Na de pauze zat er een dertigtal (piep-)jonge musici op het podium. Aarzelend buigend met een verlegen glimlach aan het begin, euforisch lachend en trots opspringend na het slotakkoord. Kleine musici in de Kleine Zaal vol grootse muziek. In het Concertgebouw, hoger kun je in Nederland niet komen. „Dat hebben we toch maar geflikt”, straalden ze uit.

Operazangeres Tania Kross kreeg de zaal én koningin Máxima aan het zingen met een volksliedje uit de jeugd van de koningin over een schildpadje: ‘A donde vas / con tu paso tan audaz – waar ga je heen, met je bevallige loopje’. Het was een cadeautje voor de koningin, die zelf ook niet met lege handen was gekomen: ze schonk het Leerorkest een speciale baton, waarmee ze persoonlijk de eerste maten van het muziekstuk dirigeerde alvorens het dirigeerstokje te overhandigen aan de jonge eerste violiste.

De dag werd afgesloten met een oproep aan beleidsmakers en bestuurders om Leerorkesten in Nederland te steunen door het aanbieden van een statement aan Kristel Baele, voorzitter Raad voor Cultuur en Christianne Mattijsen, directeur erfgoed en kunsten OCW.

Marco de Souza directeur en oprichter Leerorkest Nederland, bedankte tot slot iedereen die zich inzet om Leerorkest mogelijk te maken en riep op om dit door te zetten. Aan de hand van aansprekende voorbeelden onderstreepte hij nogmaals de waarde van een Leerorkest voor kinderen.